کشاورزی ارگانیک چیست؟

شاید بارها واژه کشاورزی ارگانیک یا محصولات ارگانیک را شنیده باشید. محصولاتی که در تولید آن ها از کود و آفت کش ها و سایر مواد شیمیایی استفاده نمی شوند و به اصطلاح طبیعی هستند. به همین دلیل محصولات ارگانیک به دلیل شرایط کشت و تولید خود سالم تر می باشند.  اما این موضوع فقط بخشی از یک کشاورزی ارگانیک است و تولید محصولات کشاورزی به روش ارگانیک دارای ضوابط , اصول و مراحل خاصی است. در این مقاله سعی می کنیم به بررسی این سیستم تولید بپردازیم.

تصویر۱- مزارع ارگانیک بجای کودهای شیمیایی به کودهای آلی متکی هستند ( Image by Freepik، on Freepik.com)

تعریف کشاورزی ارگانیک چیست؟

اگر به منابع و کتاب های مختلف مراجعه کنید شاید به  تعاریف مختلفی برای کشاورزی ارگانیک برخورد کنید. اما اکثر این تعاریف در یک طیف هستند و  بایکدیگر اتفاق نظر دارند که کشاورزی ارگانیک سیستمی است که به  مدیریت اکوسیستم متکی است و کمتر به نهادهای خارجی وابستگی دارد. در حقیقت کشاورزی ارگانیک اصول زیست محیطی ، اجتماعی و سلامتی محصول را در نظر می گیرد و در نتیجه کشاورزی ارگانیک از نهاده هایی نظیر  کودهای شیمیایی ، آفت کش ها ، بذرهای تراریخته ، داروهای دامپزشکی ، مواد با منشا غیر طبیعی ، افزودنی ها و نگهدارنده های غیر طبیعی و…. استفاده نمی کند.^۱. 

 در وب سایت سازمان خواربار جهانی ،کشاورزی ارگانیک اینگونه تعریف شده است: 

کشاورزی ارگانیک یک سیستم مدیریت تولید کشاورزی کل نگر است،  که سلامت اکوسیستم کشاورزی از جمله تنوع زیستی، چرخه های بیولوژیکی و فعالیت بیولوژیکی خاک را ارتقا و افزایش می دهد و  با در نظر گرفتن اینکه شرایط هر منطقه ای به سیستم های سازگار با همان منطقه نیاز دارد، بر اولویت استفاده از شیوه های مدیریتی نسبت به  استفاده از نهاده های خارج از مزرعه تأکید می کند. این امر با استفاده از روش‌های زراعی، بیولوژیکی و مکانیکی، به جای استفاده از مواد مصنوعی و شیمیایی، صورت می گیرد^۲ .

تصویر ۲- خاک به عنوان یک سیستم زنده در کشاورزی ارگانیک از اهمیت خاصی برخوردار است (Image by jcomp، on Freepik.com)

شاید به صورت ساده تر بتوان  گفت اساس سیستم تولید ارگانیک عبارت است از بهرهگیری از راهکارهای تلفیقی ولی با تاکید بر عدم استفاده از مواد شیمیایی صنعتی و سنتزی و به حداقل رساندن دخالت انسان در محیط زیست. به طوری که کشاورزان در این سیستم تولید سعی می نمایند با بهره گیری از فرآیند های خود تنظیمی ، مواد آلی و راهکارهای مدیریتی علاوه بر حفظ تولید ، جنبه های اکولوژیک کشاورزی را نیز رعایت نمایند و پایداری محیط زیست را حفظ نماید^{۳ ۴} .

شاید این تعاریف کمی پیچیده به نظر برسد ولی اگر بخواهیم تعریف ساده تری داشته باشیم کشاورزی ارگانیک روشی است که به جای مواد مصنوعی و شیمیایی و روش های غیر طبیعی، به روش ها و مواد  طبیعی متکی است. به عنوان مثال در این نوع کشاورزی بجای کودهای شیمیایی از کودهای آلی و ارگانیک ( نظیر کود دامی ) استفاده می شود ، یا مثلا بجای سمپاشی آفات از شکارگرها طبیعی آفات استفاده می شود ( مانند رهاسازی کفشدوزک ها در مزرعه)  ، بجای علف کش ها نیز برای مبارزه با علف های هرز از روش هایی نظیر وجین دستی یا برخی روش های مکانیکی استفاده می شود. تمام این روش ها کمک می کند که بعد از چند سال محیط مزرعه ( اکوسیستم مزعه ) به نحوی متعادل گردد که موجب حاصلخیزی خاک و در نهایت بهبود کیفیت محصول گردد و در صورت استمرار این روش ها حتی ممکن است بتوانیم انتظار عملکرد خوب و قابل قبول را نیز داشته باشیم.

کشاورزی ارگانیک و سلامت تغذیه جامعه 

علاوه بر حفظ اکوسیستم یک از مواردی که برای کشاورزی ارگانیک در نظر گرفته می شود سلامت محصولات آن و نقش آن در سلامتی جامعه است^۵. اثرات منفی بلند مدت و کوتاه مدت آفتکش ها، حشره کش ها ، علف کش ها و کود های شیمیایی سنتزی که در کشاورزی های متداول استفاده می شوند تقریبا به همگان به اثبات رسیده است. از جمله این مضرات می توان به اختلال در عملکرد غدد  بدن ، ایجاد اختلال در سیستم ایمنی بدن، کاهش نرخ باروری، افزایش سرطان و… اشاره نمود. اگرچه در اکثر مواقع در مورد چنین عوارض منفی توجه به سوی مصرف کنندگان است اما باید دانست معمولا کشاورزان بیش از مصرف کنندگان در معرض چنین خطراتی هستند^۶. 

تصویر ۳- غذاها و محصولات ارگانیک با توجه نحوه تولید خود سالمتر از غذا های سایر سیستم های تولید هستند(Designed by macrovector on Freepik.com)

در چند دهه اخیر یک باور عمومی پدید آمده است که محصولات ارگانیک  سلامت تر از محصولات سایر سیستم ها هستند. این باور عملا نیز صحیح می باشد چرا که از یک سو در کشاورزی ارگانیک از سموم و آفتکش ها  و کود های سنتزی که خود عوامل بیماری زا هستند استفاده نمی شود و از سوی دیگر عدم استفاده از این نهاده ها می تواند نقش موثری در طعم محصولات ارگانیک دارد. بعلاوه اکثر محصولات ارگانیک دارای مقادیر بالای  ویتامین و آنتی اکسدان ها  و فلاونوئید ها هستند^۷. برخی از چنین ترکیباتی حاصل متابولیسم های ثانویه گیاهان هستند. ترکیبات حاصله از متابولیسم ثانویه معمولا نقش موثری در دفاع گیاهان در مقابل آفات ، بیماری ها و همچنین علف خوران دارند.  اکثر تحقیقات به این امر اشاره دارند که محتوای متابولیسم های ثانویه در گیاهان ارگانیک بالاتر از میزان این ترکیبات در گیاهان سایر سیستم های تولید کشاورزی می باشد. علت اصلی این امر عدم استفاده از سموم و در نتیجه ترغیب گیاه به مقاومت در برابر بیماری ها و آفات به وسیله چنین ترکیباتی استشواهد متعددی وجود دارد که نشان می دهد اینگونه ترکیبات علاوه بر نقش غذایی که می توانند داشته باشند نقش موثری نیز بر سلامتی انسان دارا می باشند. به عنوان مثال ترکیبات فنول داری نقش آنتی اکسیدانی در بدن انسان هستند^۸. 

کشاورزی ارگانیک چه ویژگی هایی دارد؟

علاوه بر موارد فوق که ذکر کردیم،   کشاورزی ارگانیک به چهار اصل کلی پایبند است که توسط IFOAM ( اتحادیه جهانی حرکت کشاورزی ارگانیک)  تعیین شده است که این اصول عبارتند از:

• اصل سلامت
• اصل اکولوژیک
• اصل عدالت
• اصل مراقبت ^۹

می توان گفت کشاورزی ارگانیک نوعی سیستم است که علاوه بر اصول زراعی مانند داشت ، کاشت ، برداشت و مواردی نظیر کود دهی ، مبارزه با آفات و سلامت محصول به اصول اخلاقی و حفظ محیط زیست نیز پایبند می باشد. در نتیجه به  طور کلی اهداف کشاورزی ارگانیک را می توان به موارد زیر خلاصه نمود:

۱. تولید مواد غذایی با کیفیت بالا و در اندازه کافی

۲.همگامی با طبیعت به جای سلطگری و غلبه برآن

۳. تقویت چرخه های بیولوژیک در سیستم های زراعی شامل تقویت میکرواورگانیسم ها و افزایش تنوع گیاهی و جانوری

۴. حفظ و افزایش حاصلخیزی خاک در بلند مت

۵.بهره گیری از منابع قابل تجدید تا حد ممکن

۶. ایجاد یک سیستم بسته در مورد تغذیه گیاه و مواد آلی 

۷.فراهم نمودن شرایطی از زندگی برای دام ها که امکان راحتی و  بروز همه رفتارهای غزیزی برای آن ها ممکن باشد.

۸. جلوگیری از بروز هرگونه آلودگی ناشی از فعالیت ها کشاورزی

۹. حفظ تنوع ژنتیکی سیستم کشاورزی و محیط اطراف ، شامل حفاظت از گیاهان و زیست گاه های طبیعی

۱۰. امکان کسب درآمد کافی برای کشاورزان و جلب رضایت آن ها ونیز ایجاد محیط کار سالم

۱۱. در نظر گرفتن تاثیر گسترده اجتماعی و بوم شناسی سیستم کشاورزی ^۱۰.

سیستم تولید کشاورزی ارگانیک بر چه اساسی است؟

کشاورزی ارگانیک یک سیستم تولید تلقی می شود که این سیستم تولید با بسیاری از سیستم های تولید تفاوت آشکاری دارد. در حقیقت کشاورزان ارگانیک  به بسیاری از تکنیک ها و گزینه های سایر سیستم های تولید برای افزایش محصول دسترسی ندارد ( به عنوان مثال: کودهای شیمیایی، آفتکش ها و افزایش دهنده های رشد). از سوی دیگر همانطور که در بالاتر نیز اشاره کردیم درکشاورزی ارگانیک کشاورز باید در تولید محصولات خود توازن اکوسیستم را حفظ نماید و همچنین  کشت و زرع خود را با محیط و منابع سازگار کند

در این نوع از کشاورزی روش های تنظیم شیمیایی مزارع باید متکی به روش های اصولی و بیولوژیک باشد. در نتیجه یک کشاورز ارگانیک باید دارای دانش صحیح از الگوهای بیولوژیک و توانایی استفاده از آن ها باشد. همچنین کشاورز باید در نظر داشته باشد که موفقیت در تولید هر یک از گونه های گیاهی در این سیستم تولید به درک گسترده و تبعیت از اصول تولید گیاهان به روش ارگانیک و احترام به نیازهای هر گونه بستگی مستقیم دارد. ^۱۱.

البته شاید به نظر بسیاری از افراد اصول  کشاورزی ارگانیک همان کشاورزی سنتی است که در آن به روش های گذشته باز گشته ایم که قرن ها پیش توسط اجدادمان استفاده می شد. ولی این دیدگاه تقریبا اشتباه است.  اگرچه در گذشته  کودهای شیمیایی و بذرهای  تراریخته در کشاورزی سنتی وجود نداشت و کشاورزان به منظور حاصلخیزی خاک از خاکستر ، استخوان ، کودهای دامی ، گیاهان خانواده لگومینه و کود های آلی به منظور حاصلخیزی خاک استفاده می نمودند و در کشاورزی ارگانیک نیز از چنین روش هایی استفاده می شود. اما باید پذیرفت با وجود چنین شباهت هایی بین کشاورزی ارگانیک و سنتی،تفاوت های خاص و اساس  بین این دو سیستم وجود دارد.

در حقیقت بسیاری از روش ها و فناوری های کشاورزی ارگانیک از سیستم های مختلف کشاورزی سنتی در سرتاسر دنیا نشات گرفته اند ولی خیلی از سیستم های سنتی از روش ها سایر مناطق استفاده نمی کنند.  علاوه بر این کشاورزی ارگانیک از  فناوری های جدید از جمله استفاده از میکرواورگانیسم ها، واریته ها پرمحصول و مقاوم به بیماری یا استفاده از برخی از گیاهان پر بازده و سایر روشهایی نظیر کود سبز ٬ تناوب ٬ روش های مکانیکی و بیولوژیک و…. نیز بهره می برد.

در نتیجه می توان گفت بین اصول تولید کشاورزی سنتی و ارگانیک تفاوت های آشکاری وجود دارد و  تنها در صورتی یک سیستم خاص کشاورزی سنتی می تواند ارگانیک محسوب شود که تمام استانداردهای ارگانیک را مراعات نماید. در نتیجه می توان گفت که کشاورزی ارگانیک حرکت رو به سوی گذشته نمی باشد. ^{۱۲ ۱۳۱۴۱۵۱۶}

همچنین باید در نظر داشت که هر ماده و روشی که در سیستم تولید ارگانیک برای حاصلخیزی و بهبود خاک ، کنترل آفات و بیماری ها و سلامت دام و کیفیت فرآورده های حیوانی یا حفظ و نگهداری محصولات غذایی به کار می رود باید مطابق مقرارتو استاندارد ارگانیک مربوطه باشد.

به عنوان مثال این مقرارت در کشور ما استاندارد ارگانیک ۱۱۰۰۰ (راهنماي توليد ،فرآوري ، برچسب گذاري و بازاريابي مواد غذايي ارگانيک) است و  چنانچه روي برچسب محصول يا در ادعاهاي موجود درآگهي و مستندات تجاري آن محصول ، براي روش توليد واژه هاي ارگانيك به كار رود يا به روش توليد ارگانيك اشاره شده باشد  بايد مطابق الزامات اين استاندارد توليد گردیده باشد ^۱۷.

همانطور که در بالا نیز ذکر کردیم به طور کلی سیستم تولید ارگانیک نیز مانند همه سیستم های تولید از روش های خاص خود برای افزایش باروری گیاهان بهره می برد که البته همانطور که ذکر شد این روش های باروری بر اساس اصول خاص و با احترام به سلامت محصول و محیط زیست است. به عنوان مثال :

۱.  در این سیستم تولید کشاورزان به جای استفاده از کودهای شیمیایی با عملیاتی که در خاک انجام می دهند و با کمک چرخه عناصر غذایی در خاک باعث حاصلخیزی خاک می شوند.

۲. اگرچه در این سیستم از علف کش ها و آفت کش ها  شیمیایی استفاده نمی شود  ولی آفات و همچنین علف های هرز از راه تناوب زراعی روش های مکانیکی و استفاده از جمعیت های متنوع گیاهان، حشرات و دیگر موجودات کنترل می شوند.

۳. در این سیستم تولید سعی می شود از تلفیق نهاده های داخلی و یا نزدیک به مزرعه بهره برده شود. از جمله این نهاده ها  میتوان به انرژی های بادی و خورشیدی ، کنترل بیولوژیک آفات ، تثبیت زیستی نیتروژن و بهره گیری از عناصر موجود در ماده آلی  اشاره نمود^۱۸. ٬ ^۱۹

در ادامه این مقاله سعی می کنیم به بررسی برخی از این روش های حاصلخیزی ٬ مبارزه با بیماری ها و آفات بپردازیم.

حاصلخیزی خاک در کشاورزی ارگانیک

زمانی که بحث حاصخیزی خاک مطرح می شود باید در نظر داشت که حاصلخیزی خاک یک اصطلاح گسترده است که می تواند به طور کلی به عنوان توانایی خاک برای تأمین عناصر غذایی برای گیاه زراعی اطلاق شود. توانایی تأمین عناصر غذایی از سوی خاک می تواند در مرحله اول به مقدار این عناصر در خاک بازگردد. ولی از سوی دیگر این ویژگی به بسیاری از عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک خاک بستگی دارد^۲۰.

کشاورزان می توانند حاصلخیزی خاک مزرعه خود را با روش های مدیریتی مختلف بهبود بخشند و در راستای رسیدن به این هدف باید مواردی را مورد توجه قرار دهند:

1. حفاظت خاک در برابر نور شدید آفتاب و باران های شدید، که این امر می تواند از طریق گیاهان پوششی، ماچ پاشی با ضایعات گیاهی وکود سبز صورت بگیرد.
2. استفاده از تناوب کشت یا کشت مخلوط، که بهره گیری از این دو عامل می تواند در جلوگیری از کاهش مواد غذایی خاک نقش موثری داشته باشد.
3. بهره گیری از روش های مناسب شخم، که این امر موجب بدست آمدن بافت مناسب خاک می شود و از سوی دیگر از فرسایش و تراکم خاک جلوگیری می کند.
4. مدیریت صحیح عناصر غذایی خاک ، که می توان با استفاده از کودها و مواد بارور کننده خاک ( ارگانیک) با توجه به نیاز گیاه به آن دست یافت.
5. عناصر غذایی متعادل و حفاظت از ارگانیسم های خاک، که این امر با افزایش فعالیت میکرواورگانیسم های خاک و موجودات دیگر نظیر کرم های خاکی و همچنین از طریق تأمین مواد آلی خاک حاصل می گردد ^۲۱.

پیشگری و کنترل علف های هرز در کشاورزی ارگانیک

به طور کلی می توان علف هر ز را گیاهی تعریف کرد که در محلی که نباید رشد نماید رشد نموده است. ولی اگر بخواهیم علف هرز را به طور تخصصی تعریف نمایم می توانیم بگویم؛ علف هرز گیاه مزاحمی است که یا سمی است و یا موجب صدمه به انسان، دام، ماکیان و یا محصولات زراعی و باغی می گردد^۲۲.

در تولید محصولات زراعی در اکثر سیستم های تولید هدف از کنترل علف های هرز کاهش و یا بازداشتن رشد علف هرز به منظور جلوگیری از به مخاطره افتادن محصول زراعی است. که این امر به ویژه در اوایل رشد گیاه ضرورت ویژه ای دارد.  چرا که گیاهان زراعی جوان نمیتوانند به راحتی با علف های هرز مقابله کنند. به طور کلی علف های هرز موجب جذب آب و کاهش نفوذ آب و هوا بین محصولات زراعی می گردند.و این امر موجب خسارت زیادی به گیاه زراعی می گردد. علف های هرز همچنین می توانند یک پناهگاه مناسب برای آفات و بیماری های گیاهی باشند و از سوی دیگر میتوانند برداشت را سخت و دشوار سازند و در نهایت تمام این موارد موجب افت عملکرد می گردند ^{۲۳ ۲۴}

این در حالی است که با توجه به اینکه سیستم تولید ارگانیک یک سیستم کلی نگر است در نتیجه  کاهش عملکرد به وسیله علف های هرز نمی تواند دلیل مناسبی برای حذف کلیه علف های هرز باشد چراکه علف های هرز دارای فوایدی نیز می باشند. به عنوان مثال:
۱. آن ها می توانند به عنوان گیاهان میزبان برای موجودات مفید ایفای نقش کنند. که این ویژگی علف های هرز را به یک وسیله با ارزش تبدیل کند.
۲. بسیاری از علف های هرز می توانند مورد تغذیه دام ها و حتی انسان برسند.
۳. بعضی از علف های هرز مصارف دارویی و درمانی دارند.
۴. علف های هرز را می توان به عنوان کود سبز و یا مالچ استفاده نمود. چراکه آن ها می توانند عناصر غذایی را در خود ذخیره نمایند.
۵. علف های هرز می توانند در پیشگری از فرسایش خاک موثر باشند^{۲۵ ۲۶}

در نتیجه در یک سیستم تولید هدفمند به جای حذف علف های هرز باید به مدیریت آن ها پرداخت و با اجتناب از اثرات منفی آن ها، از جنبه های مثبت علف های هرز نیز بهره برد. روش های مدیریت علف های هرز در یک سیستم ارگانیک نیز می تواند شامل؛ پیشگری، روش های مکانیکی، و گاهی روش های بیولوژیکی خاص باشد که هر یک از این روش ها باید بر اساس استاندارد ارگانیک مربوطه در مزرعه صورت بگیرید. البته باید دقت داشت که معمولا استفاده از یک روش به تنهایی توصیه نمی شودو  معمولا در یک سیستم ارگانیک به صورت تلفیقی عمل می نمایند و چندین روش ممکن است به طور همزمان به کاربرده شود تا بتوان از علف های هرز پیشگری نمود ^{۲۷ ۲۸ ۲۹}

برخی از این روش ها عبارتند از: پیشگیری از گسترش علف ها هرز( شامل استفاده از بذور و مواد عاری از بذر علف هرز ٬ جلوگیری از ورود بذر از طریق ماشین آلات ٬ جلوگیری از گسترش علف های هرز از طریق نابود کردن قبل از انتشار ) ٬استفاده از زمان کاشت مناسب ٬ استفاده از تراکم کشت در زمانی که علف ها هرز زیاد هستند ٬   استفاده از مالچ ٬ استفاده از گیاهان پوششی ٬ رعایت تناوب زراعی صحیح ٬ سوزاندن علف ها هرز به صورت سطحی ٬ وجین دستی ٬ استفاده از روش های خاکورزی و شخم ٬ چرانیدن دام ها ٬ علف زنی و روش های مشابه دیگر . در استفاده از هریک از این روش ها باید دقت داشت که باید با استاندارد ارگانیک مربوطه هماهنگی داشته باشد و مورد تایید سازمان گواهی کننده باشد. ^{۳۰ ۳۱ ۳۲} 

کنترل و پیشگری بیماری ها در کشاورزی ارگانیک

به طور کلی بیماری های گیاهی به اختلالاتی اطلاق می شود که کارکرد طبیعی گیاه را برهم می زند. معمولا  این اختلالات را به دو بخش انگلی و غیر انگلی تقسیم می نمایند. بیماری های غیر انگلی واگیردار نیستند و معمولا به علت کمبودها یا اختلالات  محیطی بوجود می آیند. از جمله این عوامل می توان به کمبود عناصر غذایی ، تنش شوری، آلودگی هوا، نور غیر مناسب و صدمات مکانیکی اشاره کرد. این در حالی است که بیماری های انگلی واگیردار هستند و علت وقوع آنها باکتری ها، ویروس ها، مایکوپلاسما و یا قارچ ها هستند [/efn_note] ^۳۳

مدیریت بیماری ها در یک برنامه ارگانیک می تواند از روش های مختلفی تشکیل شود. ولی کارآیی هر روش بستگی به نوع بیماری گیاهی دارد(Köhl, 2006). از جمله این روش ها می توان به پیشگری، استفاده از برخی روش های زراعی، روش های فیزکی و استفاده از برخی از آفتکش ها ( به شرط مجاز بودن در استاندارد مربوطه و ضمن تایید گواهی کننده ) اشاره نمود(Barker, 2010; Köhl, 2006).