آفتابگردان ، کشت ، زراعت و کاربرد ها

آفتابگردان (Sun flower ) یکی از اصلی ترین گیاهان روغنی در دنیا است. این گیاه از گیاهان بومی نواحی مرکزی قاره آمریکا است که در حدو ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد در این منطقه اهلی شده، البته برخی از منابع قدمت اهلی شدن آفتابگردان را حتی تا ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح اعلام می کنند . در نتیجه می توان گفت منشا اصلی آفتابگردان پرو و یا مکزیک یا چنین کشورهایی در آن منطقه می باشد^۱،^۲.

البته برخی از منابع نیز این گیاه را بومی مناطق شمالی آمریکا معرفی کردند. به نظر می رسد این گیاه اولین بار توسط بومیان آمریکا ( سرخپوستان ) به منظور استفاده به عنوان غذا ، دارو و همچنین استفاده در مراسم های مذهبی اهلی شده است و اهلی شدن این گیاه به قبل از میلاد مسیح بر می گردد^۳. آفتابگردان در قرن شانزدهم میلادی توسط اسپانیای های به اروپا برده و از آنجا به سایر نقاط دنیا راه راه یافت و حتی محددا به آمریکای لاتین و مرکزی برگشت کرد^۴.

امروزه این گیاه از آب و هوای گرمسیری تا آب هوای معتدل و از فرانسه گرفته تا هند و اوکراین و چین تانزانیا کشت می شودکرد^۵. البته کشورهایی نظیر آرژانتین ، فرانسه ، روسیه ، اوکراین، هند و چین از حمله مهمترین تولید کنندگان آفتابگردان به حساب می آیند. از زمان ورود آفتابگردان به ایران اطلاعات دقیقی در دسترس نیست ولی می توان گفت کاشت انواع آجیلی و بومی شده این محصول در اطراف صیفی کاریها از گذشته دور تا کنون بسیار معمول بوده است. اما می توان گفت تقریبا از سال ۱۳۴۷ و با ورود ارفام خارجی و پر روغن کشت آفتابگردان در سطوح وسیع  به منظور روغن گیری از دانه  آن در ایران رواج  پیدا کرد^۶۷. 

تصویر شماره ۱ گل آفتابگردان*

خصوصیات گیاهی افتابگردان

نام عملی آفتاب گردان هلیانتوس انوس ( .Helianthus annuus L ) می باشد. این گیاه یکساله و از خانواده کاسنیان (  مرکبیان یا همان  کومپوزیته ) می باشد^۱۲.  طول دوره رشد آفتابگردان بسته به رقم و کلیه عوامل محیطی ، از حدود ۸۰ تا ۱۵۰ روز متغییر می باشد. انواع زراعی و اصلاح شده آفتابگردان دارای طبق های بزرگ تر و تعدا شاخه جانبی کمتر نسبت به گونه های وحشی هستند. این وضعیت در گونه ها زراعی موجب افزایش عملکرد محصول می شود.  البته باید در نظر داشت که تعداد و اندازه طبق در هر بوته در ارقام  و بسته به شرایط و محیط گیاه  می تواند متفاوت باشد  به عنوان مثال معمولا افزایش تراکم در مزرعه می تواند موجب افزایش رقابت بین بوته ها می گردد که در نهایت این امر می تواند به کاهش قطر طبق منجر شود. معمولا انواع زراعی آفتابگردان دارای طبق های بزرگتری هستند^۳.

آفتاب گردان دارای برگ های بزرگ کرک دار و قلبی شکل است این برگ ها معمولا ۱۰ تا ۳۰ سانتی متر طول و بین ۵ تا ۲۰ سانتی متر عرض دارند. ساقه اقتابگردان ضخیم خشن و کرکدار است^۴. این گیاه معمولا با ساقه های بلند است. برخی از گونه های وحشی این گیاه می توانند به ۴ تا ۵ متر برسند، در حالی که گونه های اصلاح شده که برای کشت کار استفاده می شوند معمولاً ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی متر ارتفاع دارند که این امر می تواند در ارقام مختلف متفاوت باشد. البته علاوه بر نوع رقم ارتفاع بوته ها به شرایط آب و هوایی، ساختمان خاک ، میزان رطوبت خاک و تغذیه گیاه نیز بسیار بستگی داردباید دقت داشت که اگرچه کاهش ارتفاع بوته دارای مزایای بسیاری از جمله مقاومت به خوابیدن و برخی بیماری ها،  و ایجاد تراکم بوته بیشتر و غیره است، اما ارتفاع بوته نیز تأثیر مثبتی بر عملکرد دارد و در بسیاری از مطالعات به عنوان یک صفت مثبت در بهبود عملکرد شناخته می شود^۵.

ریشه آفتابگردان راست و توسعه یافته است ، در برخی از منابع پتانسیل نفوذ ریشه آفتابگردان در خاک های نفوذپذیر ، گرم و مرطوب تا ۳ متر نیز بیان شده است. اما این پتانسل معمولا بر اثر تراکم ، ساختمان خاک کاهش می یابد و معمولا با برخورد ریشه با خاک متراکم ، ریشه منشعب گشته و ظاهری افشان پیدا می کند. به همین دلایل قسمت اعظم ریشه آفتابگردان معمولا تا عمیق ۶۰ سانتی متری خاک گسترش می یابد^۶.

ریشه توسعه یافته آفتابگردان این گیاه را به خشکی مقاوم می سازد ، البته همانطور که بالاتر نیز ذکر شد این توسعه یافتگی مشروط براین است که نوع خاک عمیق بود و تراکم و خرابی ساختمان خاک نفوذ ریشه را مختل نکند. علاوه بر این عدم نفوذ ریشه به صورت عمیق به ویژه ریشه اصلی ، با توجه به ارتفاع زیاد و سنگینی بوته ( به ویژه در ارقام تک طبق ) موجب خوابیدگی بوته از ناحیه ریشه می تواند شود. البته در مواقعی که ساقه ضخامت و استحکام کافی را نداشت باشد نیز گاهی امکان شکستگی ساقه و خوابیدگی بوته نیز وجود دارد^۷.  

تصویر شماره ۲- آفتابگردان یک گیاه مقاوم به عوامل محیطی است*

نیازهای محیطی گیاه آفتابگردان و مقاومت گیاه

آفتابگردان نسبت به بسیاری از محصولات دیگر متحمل تر و سازگارتر با تنش های محیطی است. این گیاه را می توان با موفقیت در خاک های مختلف  و در شرایط نیمه خشک کشت کرد^۸.  براساس بسیاری از منابع آفتابگردان می تواند بین عرض جغرافیایی ۴۰ تا ۵۵ درجه واز ارتفاع صفر تا ۲۵۰۰ متر از سطح دریا ( البته بسته به عرض جغرافیایی ) کاشته شود. برخی منابع آفتابگردان را روز بلند و برخی از منابع روز کوتاه معرفی کرده اند ولی اکثر ارقام زراعی نسبت به طول روز بی تفاوت هستند. آفتابگردان گیاهی تقریبا گرمادوست است و در میانگین دمایی ۱۰ تا ۳۲ درجه سانتی گراد رشد می کند. البته دمای مطلوب آن بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتنی گراد است^۹.  در برخی از منابع دمای پایه برای شروع رشد آفتابگردان را حدود ۶ درجه سانتی گراد بیان شده ولی به طور کلی اگر دمای خاک به ۹ تا ۱۰ درجه سانتی گراد برسد دانه ها با سرعت قابل قبولی جوانه می زنند. گیاه در ابتدای سبز شدن تا دمای ۵- درجه سانتی گراد را معمولا می تواند تحمل نماید اما باید دانست بعد از این مرحله به سرما حساس می شود به عنوان مثال در مرحله ۶ برگی ممکن است در دمای ۲- درجه سانتی گراد یخ بزند. البته این موارد از رقمی به رقم دیگر ممکن است متفاوت باشد^۱۰.

همانطور که در بالاتر نیز اشاره کردیم آفتابگردان می تواند دچار خوابیدگی شود در نتیجه مناطق بادخیز معمولا برای کشت این گیاه چندان مناسب نمی باشند . البته در چنین مناطقی نیز استفاده از ارقام پاکوتاه با طبق های کوچک و  انتخاب جهت ردیف های کشت به موازات جهت بادهای غالب ممکن است بتواند راهکاری برای کاهش میزان خسارت باشد^۱۱.

آفتابگردان یکی از گیاهان مقاوم به خشکی در میان گیاهان تابستانه است می باشد که به دلیل سیستم ریشه ای وسیع خود با گیاهانی نظیر  با پنبه، ذرت، چغندرقند و غیره قابل مقایسه است. بهبود تحمل به خشکی یکی از اولین اهداف اصلاحی در ایجاد ارقام جدید آفتابگردان است^۱۲. همانطور که در بالاتر نیز ذکر شد این امر می تواند به علت ریشه توسعه یافته آفتابگردان باشد البته به شرط اینکه عمق ، ساختمان و تراکم خاک رشد ریشه را محدود نکند. به طور کلی گیاه آفتابگردان در مرحله رشد رویشی و اواخر رسیدگی دانه معمولا به خشکی می تواند تا حدی مقاوم باشد ، اما در مراحل رویت طبق تا رنگ گیری کامل دانه ها به خشکی حساس می باشد^۱۳. از لحاظ مقاومت به شوری آفتابگردان در گروه گیاهان نسبتا مقاوم به شوری محسوب می شود. این گیاه مقاومت بالاتری نسبت به کلزا ، سویا و ذرت به شوری دارد و تقریبا همانند سورگوم است^۱۴.  

تصویر شماره ۳ – یک مزرعه آفتابگردان*

موارد استفاده از  آفتابگردان

همانطور که در ابتدای مقاله نیز ذکر شد آفتابگردان یکی از مهمترین انواع دانه های روغنی در جهان می باشد. البته بجز مصرف روغنی این گیاه به منظور اهداف دیگر نیز کشت می شود که از جمله این موارد می توان  به استفاده از این گیاه به منظور خوراکی غیر روغنی (مصرف آجیلی ، مصرف در شیرینی پزی , مصرف برای تغذیه پرندگان)  ، مصرف به عنوان بیودیزل ( تولد سوخت از گیاهان )اشاره کرد. علاوه بر این باتوجه به زیبایی گل آفتابگردان از این گیاه به عنوان گیاه زینتی نیز استفاده می شود^۱۵.

۱.  روغن خوراکی آفتابگردان

هذف اصلی از کشت آفتابگردان تولید روغن از دانه های آن می باشد به همین جهت عملکرد و محتوای این محصول از اهمیت خاصی برخوردار است^۱۶. روغن آفتابگردان به دلیل محتوای مناسب  اسیدهای چرب غیر اشباع خود  و داشتن مقادیر بالای ویتامین E، روغنی سالم و پر مصرف می باشد^۱۷.

میزان روغن در دانه ارقامی که جهت روغن گیری مصرف می شوند متفاوت است ولی  غالبا ۴۰ تا ۵۰ درصد است ، هرچند درصد روغن در برخی از ارقام تا ۶۵ درصد نیز می رسد. به طور میانگین و بسته به روش استخراج ، از هرتن آفتابگردان روغنی ۴۰۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم روغن بدست می آید^۱۸. روغن اکثر ارقام آفتابگردان به طور میانگین شامل حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد اسید چرب اشباع ، ۱۶ تا ۲۰ درصد اسید اولئیک ، ۶۸ تا ۷۲ درصد اسید لنوئیک و مقدار ناچیزی اسید لنولنیک می باشد. البته ارقام اصلاح شده ای هم هستند که مقادیر متفاوتی از این مواد را دارند به عنوان مثال درصد اسید لینولئیک در آن ها تا ۸۹ درصد و یا در برخی ارقام درصد اسید اولئیک تا ۸۵ درصد نیز می رشد ( روغن های با اسید اولئیک بالا معمولا برای سرخ کردن و روغن های با اسید لینولئیک بالا برای روغن سالادی مناسب است)^۱۹.  براساس برخی از گزارشات همبسنگی منفی بین اسید اولئیک و اسید لینولئیک وجود دارد این بدین معنی است که در ارقامی که اسید اولئیک بالایی دارند میزان اسید لینولئیک کاهش می یابد و در ارفامی که میزان بالایی از اسید لینولئیک دارند میزان اسید اولئیک کاهش می یابد^۲۰.

تصویر شماره ۴- یکی از اصلی ترین اهداف زراعت آفتابگردان روغن کشی از دانه آن است*

۲.دانه آفتابگردان به منظور مصرف خوراکی  

دانه های آفتابگردان غیر روغنی بیشتر برای شیرینی پزی ، مصرف آجیلی ( تخمه آفتابگردان )  و همچنین برای تغذیه پرندگان و حیوانات خانگی کوچک استفاده می شود. انواع ارقام مورد استفاده در شیرینی پزی دارای محتوای روغن کمتر و عمدتاً اندازه دانه بزرگتر و بلندتر و رنگ خاکستری مایل به سفید است. اما اگر دانه های ریز داشته باشد بیشتر برای پرندگان استفاده می شود. معمولا اینگونه ارقام میزان کادمیوم کمتر، و از سوی دیگر پروتئین و ویتامین E (توکوفرول) بیشتر برای افزایش ارزش غذایی و ماندگاری بیشتر دارند^۲۱.

۳. تهیه بیودیزل از آفتابگردان 

تاکید بر منابع انرژی تجدیدپذیر منجر گردیده که در سال های اخیر  علاقمندی به تولید بیودیزل از  گیاهان روعنی افزایش یابد. در این زمینه تاکنون تحقیقات زیادی صورت گرفته است و  در برخی از تحقیقات انجام گرفته ، روغن گیاهانی نظیر آفتاب‌گردان، کتان، سویا، کانولا، کاملینا  و  گلرنگ با مقادیر اسید لینولئیک و اسید اولئیک بالا  گزارش شده است. در نیتجه این گیاهان می توانند گزینه مناسبی برای تولید بیودیزل باشند از سوی دیگر در میان این دانه های روغنی، آفتابگردان یکی از  بیشترین مقادیر گالن روغن و بیشترین بیودیزل را در هر هکتار تولید می نماید.  در نتیجه آفتابگردان یک گیاه مناسب برای تولید بیودیزل می باشد^۲۲.

در میان انواع آفتابگردان ، روغن های ارقام آفتابگردانی که دارای مقادیر متوسط و بالای  اولیک اسید هستند ، دارای مقادیر کمتر ید و مقاومت و پایداری بیشتر در برابر اکسیدیتو شدن هستند ( در مقایسه با روغن های آفتابگردان هایی که  دارای مقادیر بالای لینولئیک هستند ). در نتیجه ارقام دارای اسید اولئیک بالا   امروزه به عنوان یک منبع مناسب برای بیودیزل شناخته می شوند.

البته باید در نظر داشت که اگرچه تولید ارقام آفتابگردانی که دارای میزان اسید  اولئیک بالاتر می باشد به سرعت هم برای تولید روغن سرخ کردنی سالم و هم برای اهداف غیر غذایی مانند بیودیزل در سال‌های اخیر افزایش یافته است، اما به دلیل تقاضای بیشتر برای روغن سرخ کردنی در بازار اروپا هنوز تولید کافی این محصول به منظور استفاده به عنوان بیودیزل وجود ندارد ^۲۳.

۴. استفاده از آفتابگردان در صنایع مختلف

ساقه آفتابگردان الیاف فیبری و سلولزی زیادی داشته و در صنایع سلولوزی و ساخت کاغذ قابل استفاده می باشد. از سوی دیگر روغن آن نیز علاوه بر مصرف در صنایع غذایی و استفاده در تهیه بیودیزل کاربردهای دیگری نیز در صنایع دیگر از جمله صابون سازی ، رنگسازی ، تولید لوازم آرایشی تولید مواد پوشاننده ، تولید مواد شوینده ، تولید نرم کننده پارچه و….. کاربرد فراوان دارد^۲۴.

۵.مصرف خوراک دام و طیور

همانطور که در بالا نیز ذکر شد دانه های آفتابگردان در صورتی که ریز باشند به منظور مصرف پرندگان خانگی و حیوانات کوچک قابل استفاده است.  مغز و پوسته آفتابگردان حاوی مقادیر قابل توجهی آمینو اسیدها، پروتئین ها و سایر ترکیبات هستند. این امر موجب می شود پودر های تهیه شده آفتابگردان برای پرندگاه و برخی از حیوانات از ارزش غذایی مهمی برخوردار باشد^۲۵.

علاوه بر این  بوته آفتابگردان نیز می تواند همانند ذرت به صورت سیلویی شود و به مصرف دام رساند. برگ ها و طبق های آفتابگردان ارزش غذایی مناسبی دارند ولی ساقه به علت خشبی بودن چندان ارزش غذایی ندارد. به طور کلی ارزش سیلوی آفتابگردان از سیلوی ذرت بسیار کمتر است و به همین دلیل معمولا آفتابگردان را مستقیما به منظور سیلو نمی کارند. ولی اگر برداشت دانه به علت خسارات سرمای زودرس پاییز یا خسارات آفات گیاهی امکان پذیر نباشد (صرفه اقتصادی نداشته باشد ). می توان محصول را جهت سیلو برداشت کرداز سوی دیگر در صورتی که محصول آفتابگردان با کمباین برداشت گردد ، طبق های طی عملیات برداشت خرد شده و در زمین توزیع می گردند و برای دام قابل استفاده نیستند ،  ولی اگر محصول با دست برداشت و خرمن کوبی شود ، بقایای حاصل از خرمن کوب ممکن است برای تغذیه دام و یابستر مرغداری ها قابل استفاده باشد. البته بقایا طبق برای دام چندان خوش خوراک نیست ، ولی دارای ارزش غذایی بالاتری نسبت به کاه غلات جهت تغذیه نوشخوار کنندگان می باشد ^۲۶.

۶. گیاه آفتابگردان به عنوان گیاه زینتی

سرخپوستان از آفتابگردان به عنوان گل خورشید یاد می کردند و در تزئین مراسم های سنتی و مذهبی خود از آن استفاده می کردند .نزدیک به دو قرن بعد از ورود این گیاه به اروپا ، آفتابگردان در این قاره منحصراً به عنوان یک گیاه زینتی کشت می شد.  اگرچه امروزه با اصلاحات انجام شده بر روی این گیاه  امروزه آفتابگردان یکی از محصولات عمده روغنی در سراسر جهان است. با این وجود، استفاده از آن به عنوان یک گیاه زینتی هرگز متوقف نشده است. و هنوز نیز کشت و تولید گیاهان کاملا زینتی این گیاه در سرتاسر دنیا رواج دارد و این گل زیبا طرفداران خاص خود را دارد^۲۷.

برخی از ارقام این آفتابگردان های تزئینی دارای ارتفاع های بسیار زیاد هستند که این گونه آفتابگردان ها به اولین گونه های آفتابگردان باز می گردند  آن ها گونه های زینتی آفتابگردان بسیار بلند ( با ارتفاع بیش از ۲ متر)، با گل های زرد هستند. بعضی از انواع آن هنوز هم متوسط برخی از شرکت های بذر  ( معمولا در آمریکا)  عرضه می شوند و با نام های Mammoth Russian، Russian Giant، Tall Russian و Mammoth  شناخته می شوند^۲۸.

علاوه بر این گونه های قدیمی آفتابگردان زینتی، برخی از خویشاوندان وحشی آفتابگردان نیز  به عنوان آفتابگردان زینتی در بازار تولید و عرضه می شوند. یکی از انواع این نوع آفتابگردان ها ، آفتابگردان  برگ نقره ای (Helianthus agrophyllus) است که  گیاهی یکساله و منشعب است. خصوصیت بارز این گیاه این است که  برگ ها و ساقه آن با کرک های بلند ابریشمی پوشیده شده است که حتی در زمانی که گل ندارد نیز موجب زیبایی و جذابیت این گیاه می شود.  این گیاه در اواخر بهار تا پاییز دوام دارد. اگرچه در طبیعت فقط در خاک های شنی رشد می کند، اما انواع خاک  ها را می تواند تحمل کند و به عنوان یک گیاه زینتی به طور گسترده کشت می شود. این گیاه در سال ۱۸۸۹ در کاتالوگ های شرکت های تولید بذر ظاهر شد^۲۹.

یکی دیگر از  انواع آفتابگردان های زینتی محبوب Helianthus petiolaris یا آفتابگردان دشتی است که دارای ساقه های بسیار بلند گل است که برای استفاده به عنوان گل شاخه  بریده مناسب است. این گیاه گونه ای یک ساله منشعب با برگ ها و ساقه های سبز تیره است. این نوع گونه  از اواخر بهار تا زمستان شکوفا می شود^۳۰.

 Helianthus debilis نیز به عنوان گیاه زینتی استفاده می شود که در درجه اول به دلیل ویژگی طولانی بودن دوره گلدهی خود شناخته می شود.  این گیاه از اواسط بهار  تا پاییز به طور متوالی شکوفا می شود. حدود یک قرن است که با نام “سفید ایتالیایی ” در بازار گل آمریکا وجود دارد^۳۱.

علاوه بر این گونه‌های وحشی یکساله، گونه‌های چند ساله  آفتابگردان نیز مانند Helianthus occidentalis، Helianthus grosseserratus و Helianthus rigidus وجود دارند که  به عنوان گیاهان زینتی در باغ‌ها رشد و پرورش داده می شوند^۳۲.

۷. استفاده از بقایا آفتابگردان  به عنوان کود سبز

 از سوی دیگر برگشت دادن بقایای این گیاه به خاک نیز با توجه به میزان بالای مواد معدنی ساقه و داشتن مواد فتوکسین به ترتیب می تواند موجب حاصلخیزی خاک و کاهش علف ها هرز شود( البته برای برگشت دادن بقایا به خاک باید نسبت c/n خاک را در نظر داشت )^۳۳.

تصویر شماره ۵- مزرعه آفتابگردان*

کاشت آفتابگردان

آفتابگردان را معمولا به صورت جوی و پشته ای می کارند اما در برخی مواقع که بافت خاک سبک تا متوسط باشد و یا در مواقعی که سیستم ابیاری به صورت بارانی است گاهی به صورت مسطح نیز کشت می شود[. عمق کاشت آفتابگردان معمولا بستگی به بافت خاک دارد و معمولا از ۳ تا ۵ سانتی متر می تواند متفاوت باشد. البته در برخی از منابع به ویژه برای کشت دیم ، عمق کاشت ۵ تا ۸ سانتی متر نیز توصیه شده است ^۳۴.

باید دانست عملكرد دانه در آفتابگردان به طور مشخصی  تحت تاثير تراكم بوته قرار ميگيرد. انتخاب تراكم مناسب بوته بايستي بر پايه رقم  و منطقه استوار باشد.تراكم بوته يكي از عوامل زراعي مهم در تعيين عملكرد این گیاه  ميباشد و وجود تعداد مناسب گياه درواحد سطح امكان بهرهبرداري بهينه را از عوامل توليد فراهم ميكند^۳۵.

بطور کلی فاصله ردیف های کاشت را ۶۰ تا ۷۵ سانتی متر در نظر می گیرند و فاصله بین بوته ها در هر ردیف چیزی بین ۱۵ تا ۲۵ سانتی متر است. البته باید در نظر داشت این فواصل و تراکم بوته بسته به رقم ، شرایط و روش برداشت می تواند تا حدودی متفاوت باشد. در نتیجه می توان گفت افزايش تراكم بوته در آفتابگردان تحت تاثير درجه حرارت، حاصلخيزي خاك، آب قابل دسترس و ژنوتيپ قرار ميگيرد. به عنوان مثال در مواردی که کیفیت بذر و بستر مناسب ، تاریخ کاشت مناسب  و رطوبت خاک در حد انتظار و خسارت افات و بیماری ها هم کم است در این حالت بذر را با تراکم نهایی می کارند^۳۶. ^۳۷.

  همچنین در بعضی مواقع و برخی مزراع  لازم است دوبرابر مقدار لازم بذر کاشت گردد و سپس بوته ها تنک شوند. در این حالت معمولا فاصله دو بذر روی ردیف را ۱۰ سانتی متر در نظر می گیرند  و پس از استقرار کامل بوته ، معمولا در مرحله دو تا چهار برگی یا در زمانی که ارتفاع بوته به حدود ۸ تا ۱۰ سانتی رسید نسبت به تنک کردن اقدام می کنند . در برخی مزارع کوچک که به صورت دستی عملیات کاشت انجام می گیرد گاهی در هر نقطه دو بذر در کنار هم کاشته شده و پس از جوانه زنی یکی از بوته ها حذف می شود. 

آبیاری و نیاز آبی آفتابگردان

همانطور که در بالاتر نیز گفتیم آفتابگردان گیاهی است مقاوم به خشکی ، در نتیجه در نواحی اقلیمی باباران تابستانه مناسب می توان آفتابگردان را به صورت دیم کشت کرد.  البته بر اساس برخی از تحقیقات عملکرد دانه در شرایط دیم نسبت به شرایط آبیاری می تواند تا ۵۱ درصد افت کند و در شرابط با آبیاری محدود این کاهش می تواند تا ۲۱ درصد باشد. در نتیجه می توان گفت حصول عملکرد های بالا نیازمند وجود رطوبت کافی در خاک در طول دوره رشد گیاه است^۳۸،^۳۹.

میزان نیاز آبی آفتابگردان در ماه های اولیه رویشی کمتر از زمانی است که گیاه رشد کامل کرده ، همچنین از مرحله تشکیل گل به بعد به عت بالا بودن دمای محیط و افزایش اندازه گیاه مقدار آب مورد نیاز افزایش می یابد. البته این نیاز بسته به نوع ارقام می تواند متفاوت باشد^۴۰.

نوع سیستم آبیاری نیز یکی از مواردی است که می تواند بر روی عملکرد آفتابگردان موثر باشد به عنوان مثال  نتایج یک تحقیق نشان می دهد آبیاری قطره ای با تیپ یکی از روش های آبیاری است که نقش موثری در افزایش عملکرد آفتابگردان و افزایش راندمان آبیاری دارد^۴۱.

نوع خاک مورد نیاز  و کود دهی آفتابگردان

آفتابگردان به ساختمان خاک حساس است ولی به بافت خاک حساسیت زیادی ندارد. اگر چه خاک هایی با بافت خیلی ریز که موجب آب ایستادگی می شوند و بافت درشت که موجب ظرفیت ابگیری کم و فقر خاک می شوند برای کشت این محصول توصیه نمی شوند. معمولا خاک ها لومی با ساختمان خوب برای کشت آفتابگردان مطلوب می باشد^۴۲.

از سوی دیگر این گیاه  زیاد به pH خاک حساسیست ندارد و معمولا در pH شش تا هشت رشد می کند . البته باید دقت داشت آفتابگردان  معمولا در خاک های اسیدی ( pH کمتر از ۶ ) رشد خوبی ندارد. همچنین گزارش شده در خاک های شور و قلیایی اضافه کردن سولفور و ژیپس به خاک می تواند عملکرد محصول و روغن را در برخی از مواقع بهبود بخشد.^۴۳۴۴.

به طور کلی سازگاری آفتابگردان به فقر غذایی خاک از برخی ااز گیاهان از جمله ذرت بیشتر است^۴۵. حتی در برخی از منابع عکس العمل این گیاه نسبت به کود به ویژه در شرایط دیم ناچیز توصیف شده^۴۶. البته نیاز کودی آفتابگردان بسته به نوع خاک، نوع کشت ، نوع سیستم آبیاری ، واریته و منطقه  و عملکرد مد نظر می تواند متفاوت باشد و به طور کلی وجود تعادل عناصر غذایی در خاک برای رسیدن به حداکثر رسیدن عملکرد دانه و روغن آفتابگردان به هر حال ضروری می باشد^۴۷. به عنوان مثال در برخی از منابع ذکر شده است که تولید هر تن آفتابگردان موجب خروج در حدود ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم نیتروژن ، ۵ تا ۱۰ کیلوگرم فسفر و ۶۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم پتاسیم از خاک می شود^۴۸.

برداشت آفتابگردان

 در آفتابگردان رسیدگی دانه ها بتدریج و از خارجی ترین لایه محیطی آغاز و به سمت ناحیه میانی طبق ادامه می یابد. از نظر فیزیولوژیکی هر دانه را هنگامی رسیده محسوب می کنند که رطوبت آن به حدود ۴۵ درصد رسیده باشد.  برداشت زودهنگام موجب کاهش عملکرد و از سوی دیگر تاخیر در برداشت  با خطر ریزش دانه ها و افزایش خسارت ( از سوی پرندگان ) همراه است. 

اگر بخواهیم آفتابگردان را به صورت دستی برداشت کنیم میتوان گفت زمان برداشت زمانی است که پشت طبق و برگکهای کناری قهوه ای شده اند و این زمانی است که رطوبت دانه تقریبا به ۳۵ درصد رسیده است. این در حالی است که برای برداشت مکانیزه باید منتظر بمانیم تا رطوبت دانه ها بین ۱۴ تا ۱۸ درصد برسد.  در این مرحله دانه از طبق به سهولت جدا می شود^۴۹.

*تصاویر :

تصویر شماره ۱: Image by tawatchai07 on Freepik.com

تصویر شماره ۲ و تصویر سربرگ : .Image by jcomp on Freepik.com

تصویر شماره ۳: .Image by wirestock on Freepik.com

تصویر شماره ۴: Image by chandlervid85 Freepik.com

تصویر شماره ۵: .Image by wirestock on Freepik.com