گیاهان دارویی

گیاهان دارویی و معطر از جمله گیاهانی هستند که در چند دهه اخیر توجه بیشتری به آن ها صورت گرفته و تمرکز به کشت ، تولید و فراوری این دسته گیاهان در دنیا و کشور افزایش یافته است. با این مقاله از سری مقالات وب سایت آگروزیست همراه باشید تا بیشتر با جنبه های زراعت و کاربرد های این گیاهان آشنا شوید. 

گیاه دارویی چیست؟

گیاه دارویی به گیاهی گفته میشود که دارای مواد مؤثر مشخصی است  و در درمان بیماری یا پیشگیری از بروز آن مورد استفاده قرار می گیرد.  نام این گیاهان در یکی از فارماکوپه های معتبر بین المللی باید ذکر شده باشد^۱.

به طور کلی گیاهان دارویی دارای انواع یکساله دوساله، چندساله، علفی، خشبی، درختچه ای یا درختی هستند.  در پیکر گیاهان دارویی مواد ویژه ای به عنوان مواد مؤثر یا متابولیت های ثانویه ساخته و ذخیره می شوند که برای مداوای برخی از بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرند. البته اغلب ممکن است تنها یک یا چند  اندام ویژه  (چون ریشه برگ ها، ساقه گل، میوه و ….. ) بیشترین مواد مؤثر را داشته باشند و الزاما  کل اندام های گیاه حاوی مواد موثره یا متابولیت های ثانویه به میزان لازم نیستند.  این اندام ها معمولا  تحت تأثیر عملیات ویژه ای مانند جداسازی خرد شدن خشک کردن تخمیر و …. قرار گرفته و سپس استفاده می شوند.  البته این اندام ها به صورت سنتی  معمولا فقط با خشک کردن با عنوان کالای” عطاری” عرضه می شوند ^۲.

تاریخچه گیاهان دارویی

فسیل های کشف شده گیاهان به ۲/۳ میلیون سال پیش برمــــی گــــردند. در حقیقت گیاهان زندگی جانوران و انسان را در کره زمین  با تامین غذا ٬ زیستگاه و دارو  امکان پذیر ساخته اند. به جرات می توان گفت استفاده از گیاهان برای درمان بیماری ها با تاریخ بشر همزمان بوده است .(٦٣) در حفاریهایی در عراق شواهدی یافت شده نشان داده است  که انسان نئاندرتال ٬  هشت گیاه دارویی از جمله گیاهان افدرا  و ختمی را مورد استفاده قـــــرار مــــــی داده است ^۳. در حقیقت می توان گفت گیاهان دارویی و معطر از همان روزهای اولیه رندگی بشر بر روی این کره خاکی مورد استفاده قرار می گرفتند. اجداد ما از مواد طبیعی که در طبیعت پیدا می‌کردند برای کاهش درد ، درمان بیماری‌ها و  درمان زخم های  خود استفاده می‌کردند. این رویه حتی تا به امروز نیز در استفاده از داروهای سنتی  کاربرد دارد  و می توان گفت این گیاهان حتی در جوامع مدرن ما نیز نقش  سنتی خود را حفظ کرده اند^۴.

کاربردهای گیاهان دارویی

همانطور که ذکر شد گیاهان دارویی از گذشته دور به صورت سنتی به عنوان مواد درمانی مورد استفاده قرار می گرفتند. همچنین برخی از این گیاهان از دیرباز به  عنوان گیاهان ادویه ای ٬ چاشنی ٬ و اسانس مورد بهره برداری قرار می گیرند^۵.

 علاوه بر استفاده سنتی  گیاهان دارویی ، امروزه  مواد شیمیایی موجود در این گیاهان ، می‌توانند به منظور تولید دارو و  یا مدل برای تحقیقات داروسازی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین این روزها  به طور کلی محصولات حاصل از گیاهان دارویی شامل داروهای سنتی و مدرن، محصولات استفاده شده در حوزه پزشکی (مراقبت‌های بهداشتی)، صنعت غذایی (شامل کاربردهای روزمره آشپزی) و کاربردهای آرایشی می باشند. .علاوه بر کاربردهای متعارف دارویی و غذایی این محصولات حتی در صنایع دامپروری ( به عنوان مکمل غذایی )  نیز کاربرد دارند . کاربرد فراوان و استفاده از گیاهان دارویی و عطری در سرتاسر جهان و به ویژه در  کشورهای پردرآمد جهان باعث شده است که کشت ، تولید و فراوری گیاهان دارویی به عنوان یک صنعت شناخته شود^۶.

چرا زراعت گیاهان دارویی؟

گسترش این نیاز به بهره برداری بیشتر از اینگونه گیاهان است. اگرچه منابع و عرضه ها طبیعی یکی از منابع مهم برای این گیاهان  هستند ولی  باید در نظر داشت بهر برداری بیش از حد از عرصه های طبیعی و بهره برداری غیر مجاز و بیش از توان گیاهان در  محیط زیست می تواند منجر به تضعیف و نابودی این گیاهان و حتی انقراض  آن ها گردد.  در نتیجه با توجه به نیازهای رو به افزایش این صنعت  و از سوی دیگر  اهمیت حفظ پایداری ، توجه به تحقیقات، توسعه، کشت، تجارت و بهره‌وری از این گیاهان به عنوان یک ضرورت می باشد^۷. ، ^۸.

زراعت گیاهان دارویی به دلیل مصرف کمتر آب و حساسیت معمولا کمتر، نسبت به کیفیت خاک ها و همچنین به علت صادرات، ارزش افزوده بالاتر و قابلیت فرآوری و ایجاد اشتغال بیشتر می تواند ارزشمند باشد^۹. به گزارش سازمان خواربار جهانی, ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی در حال افزایش  است. کشور ایران با داشتن شرایط اقلیمی و تنوع گیاهی می تواند نقش موثری در این تجارت داشته باشد. گياهان دارويـي يكـي از منـابع بسـيار ارزشـمند در گستــره وسيـع منابع طبيعي ايران هستندكه در صـورت شـناخت علمـي ، كشت، توسعه و بهره گیری درست  مـي تواننـد نقـش مهمـي در سلامت جامعه، افزایش اشتغال  و صـادرات غيرنفتـي داشـته باشـند ^۱۰.

پتانسیل ایران در گیاهان دارویی

ایران دارای تنوع گستره وسیعی از گیاهان دارویی متنوع در دشت ها و کوهسار ها می باشد. این امر موجب شده که بسیاری از صاحب نظران ایران را مخزن گیاهان دارویی بدانند^۱۱. ایرانیان از اولین اقوامی بودند که به خواص گیاهان دارویی پی بردند  و در درمان بیماری ها از آن ها بهره بردند. پیشینه این امر به آغاز پیدایش زراعت در در ایران بر میگردد. بر اساس برخی از منابع گیاهان دارویی از ایران به کشورهای دیگر مانند هند، چین، مصر و … راه یافته است^۱۲.

برسم، کندر، اسپند و همچنین عصاره گیاهانی مانند نعنا، بیدمشک و عرق چهل گیاه  و از همه قدیمی تر  گیاه هوم در ایران باستان کاربرد درمانی داشتند. از گزارشهای موجود در کتاب های باستانی ایران می توان به این نتیجه رسید که  بسیاری از بیامری ها و ناخوشیها در دانش پزشکی ایران شناسایی شده و داروها و گیاهانی نیز برای مقابله با آنها توصیه گردیده است. . به همین منظور گیاهانی نظیر سداب، اسفند، صندل، عود، کندر، چوب انار، مورد، میخک، آویشن و…  برای ضدعفونی ، معطر نمودن و  گند زدایی مورد بهر برداری قرار می گرفتند^۱۳.

تصویر ۲

یکی از مزایای گیاهان دارویی باتوجه به بومی بودن آن ها در هر منطقه مقاومت آن ها به بسیاری از تنش های محیطی آن منطقه خاص است. ویژگی که در بسیاری از گیاهان دارویی بومی ما نیز دیده می شود و  مزیتی که موجب شده در زراعت بسیاری از این گیاهان نیز مورد توجه قرار گیرد و کشت این گیاهان را در بسیاری از مناطق پرتنش پرنگ نماید. از سوی دیگر در بسیاری از گیاهان به ویژه گیاهان دارویی  مکانیسمی وجود دارد که متابولیسم ثانویه نامیده می شود. این مکانیسم  با در معرض قرار گرفتن نسبت به برخی از تنش های محیطی  تشدید می شود. اگرچه در بسیاری از گیاهان زراعی این امر مکانیسم منفی تلقی می شود ولی در بسیاری از گیاهان دارویی موجب افزایش تولید مواد موثره گیاه می شود. موادی که ارزش دارویی گیاه را می تواند افزایش دهد^۱۴. در نتیجه می توان گفت باتوجه به تفاوت شرایط محیطی و اقلیمی و در نهایت تنش های محیطی در مناطق مختلف  یک گونۀ گیاهی خاص روئیده شده در  چند منطقه جغرافیایی متفاوت می توادن از لحاظ ترکیبات فیتوشیمایی خود و اثر بخشی متفاوت باشد^۱۵.. 

خواص کلی گیاهان دارویی و کاربرد دارویی آن ها

گیاهان دارویی بسته به نوع گیاه دارای موادی نظیر  مانند ویتامینها (E ،C ،A و K ،) کاروتنوئیدها، ترپنوئیدها، فالونوئیدها، پلیفنول ها، آلکالوئیدها، تاننها، ساپونینها، رنگدانه ها، آنزیمها و مواد معدنی و بسیاری از مواد هستند که همین مواد موجب خاصیت دارویی این گیاهان می گردد ^۱۶.

اخیراً  تحقیقات زیادی در مورد  اسانسها و عصاره هاي گیاهان دارویی از نظر اثرات ضدمیکروبی شان صورت گرفته و مشخص شده است که برخی از  اسانسها و عصارههای استخراج شده از ّ گیاهان دارویی داراي خواص ضد ّ قارچی، ضد ّ انگل و ضد باکتری میباشند  بررسی های بالینی نشان داده است که محصولات ناشی از اینگونه گیاهان  در درمان اختلالت سیستم ایمنی و متعادل کردن عملکرد سیستم ایمنی در عفونتهای مزمن، مسمومیتها و جلوگیری از ورود میکروارگانیسمها به بدن موثر میباشد. همچنین بسیاری از این گیاهان دارای خواص آنتی اکسیدانی هستند ^۱۷.

البته باید دانست تجویز گیاهان دارویی در درمان بیماریها و یا به منظور هرگونه مصرفی باید تحت نظر متخصص مربوطه باید صورت گیرد. به طور کلی در ایران عرضه این داروهای گیاهی به دو صورت انجام می گیرد.  اول تولید دارو به شکل مدرن درانواع اشکال دارویی مثل قرص، شربت، پماد، قطره و … برای عرضه در داروخانه ها و تجویز توسط پزشک. دوم داروهای طب سنتی که براساس آیین نامه تهیه و عرضه فراوردههای طب سنتی تولید و معمولا توسط متخصصان طب سنتی برای بیماران تجویز می شوند. فرموالسیون و تولید هر دو دسته داروی یادشده باید با مجوز اداره  کل داروهای طبیعی و سنتی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت گیرد^۱۸.

از این دسته گیاهان  و فراورده‌های آنها، استفاده‌های دیگری هم می‌شود که شاید برای عموم آشناتر باشد.  مثلا استفاده از این گیاهان در انواع فراورده‌های غذایی به عنوان نگهدارنده و طعم‌دهنده یا در تهیه دمنوشها و نوشیدنی‌های گیاهی، نه تنها در کشور ما  بلکه در بسیاری از نقاط دنیا بسیار مرسوم است. استفاده از اسانس و عصاره گیاهان  معطر ودارویی نیز  در صنایع آرایشی-بهداشتی مانند تهیه انواع صابون ، شامپو ، خوشبوکننده‌ها، تهیه عطر و ادوکلن و فراورده‌های متعدد دیگر نیز ازجمله کاربردهای دیگر گیاهان دارویی و معطر است ^۱۹.

تصاویر 

تصویر ۲ Image by KamranAydinov on Freepik.com